روح‌الله زینلی- فصل‌نامه فرهنگی اجتماعی ژرفای آفتاب

چکیده:

یکی از بارزترین نمودهای عمل به فرمایش پیامبر گرامی صلی‌الله‌علیه‌وآله مبنی بر پیروی از قرآن و سنت را می‌توان در گفته‌های امام محمد باقر علیه‌السلام یافت. با نگاه به انبوهی از روایاتی که از آن حضرت نقل شده، می‌توان گفت موضوعات مختلف قرآنی و از جمله تفسیر آن حجم زیادی از این روایات را به خود اختصاص داده است.

این روایات را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد:

روایاتی که درباره قرآن سخن می‌گویند، روایات تفسیری، روایات تأویلی، روایاتی که قرآن را معیار سنجش معرفی می کنند، روایاتی که به قرآن استدلال شده است و روایات دعایی.

طرح مسئله

قرآن‌کریم و روایات معصومین علیه‌السلام که از سوی پیامبر اکرم، به عنوان دو تکیه‌گاه و ثقل به مسلمانان معرفی شده‌اند؛ می‌باید در کنار یکدیگر مورد توجه قرار گیرند، چون‌که بی‌توجهی به هر کدام، بی‌اعتنایی به فرمان پیامبر است که خطایی بزرگ به شمار می‌رود و فهمی ناقص از دین را نیز در بر خواهد داشت. این همراهی نمودهایی متعدد می‌تواند داشته باشد که یکی از آشکارترین‌های آن را می‌توان در بیانات امامان معصوم علیه‌السلام به تماشا نشست.

روایات رسیده از امام محمد باقر علیه‌السلام که بخش عمده‌ای از میراث روایی شیعه را شکل می‌دهد؛ بخشی از این بیانات است که از جایگاهی ویژه برخوردار است. از انبوه روایات برجای مانده از آن حضرت بخش قابل توجهی قرآنی است. قرآنی‌بودن این روایات به این معناست که در آن‌ها یا قرآن موضوع سخن است و به دیگر سخن این‌که در روایات یا مباحث برون قرآنی مطرح شده و یا از مباحث درون قرآنی سخن گفته شده است. خود آن حضرت در اشاره به این مطلب، فرمود: هنگامی که در موضوعی سخن می‌گویم؛ می‌توانید مستند قرآنی آن را نیز از من بپرسید.

از این رو می‌توان گفت در سخنان امام محمد باقر علیه‌السلام، همراهی قرآن و عترت، به کامل‌ترین صورت انجام گرفته است.

روایات آن حضرت در باره قرآن را در یک بخش‌بندی می‌توان به چند گروه تقسیم نمود:

لازم به توضیح است که این تقسیم‌بندی بر اساس رویکرد استقرایی تنظیم شده است. از این رو ممکن است با تغییر رویکرد و یا ملاک‌های بخش‌بندی، تعداد موارد تغییر یابند. در این مجال به اختصار برای هر کدام از موارد یاد شده توضیحات و نمونه‌هایی بیان خواهد شد.

۱-  روایاتی که موضوع آن‌ها قرآن است.

این بخش از روایات نیز به چند گروه قابل تقسیم می‌باشند:

الف : روایاتی که ویژگی‌های قرآن را بیان می‌دارند. امام باقر علیه‌السلام در گفتاری، قرآن‌کریم را به چهار بخش تقسیم کرده، می‌فرماید: یک چهارم قرآن درباره ماست، یک چهارم آن درباره دشمنان ماست، یک چهارم آن به بیان سنت‌ها و مثل‌ها اختصاص یافته است و یک چهارم آن نیز به احکام و واجبات پرداخته است.

ایشان در بیانی دیگر به ویژگی‌های کلی قرآن و سوره‌های آن اشاره کرده‌اند و به صورت مفصل درباره ویژگی‌های ملکوتی قرآن‌کریم سخن گفته‌اند.

ب : روایاتی که درباره بایستگی‌ها و لوازم فهم قرآن سخن می‌گویند. امام باقر، در اشاره به فهم درست قرآن آن را فقط به امامان معصوم علیه‌السلام و اوصیاء ایشان ممکن دانسته است.

این مساله نشان‌دهنده میزان اهمیت فهم قرآن‌کریم و سختی دست یافتن به معنای ظاهر و باطن آن است. نهی از تفسیر به رای از جمله این بایستگی‌هاست که حضرت به آن اشاره کرده، می‌فرماید: آن‌چه را که می‌دانید یا نمی‌دانید، بگویید خدا داناتر است گاه فردی آیه‌ای را به غلط تفسیر می‌کند و معنایی را می‌گوید که دورتر از فاصله زمین تا آسمان با معنای اصلی آیه است.

آن حضرت در سخنی دیگر فرمود: چیزی مانند تفسیر آیات قرآن از عقل انسان‌ها دورتر نیست. آیه‌ای ممکن است اولش درباره چیزی وسطش در زمینه‌ای دیگر و آخرش درباره موضوعی دیگر باشد. امام برای این مطلب آیه تطهیر را مثال آورد و آن را قرائت فرمود.

ج : روایاتی که در آن‌ها پیرامون آداب قرائت و ثواب آن سخن گفته شده است. حضرت در بیانی پندآموز، قاریان قرآن را به سه دسته تقسیم کرده، می‌فرماید: گروهی برای بهره‌گیری‌های دنیوی، قرآن را قرائت می‌کنند، برخی نیز هر چند به ظاهر قرآن می‌خوانند، اما در عمل حریم آن را می‌شکنند و گروه سوم کسانی هستند که قرآن را مرهمی بر دردهای خود می‌دانند، با تلاوت آن شب‌ها را سحر می‌کنند و روزها از آن سیراب می‌شوند، به حرمت ایشان است که خداوند بلاها را دور می‌گرداند و باران را فرو می‌ریزد.

روایاتی که از آن حضرت درباره ثواب قرائت قرآن نقل شده است، دو گونه است. برخی به طور کلی به بیان ثواب قرائت سوره‌ای خاص اختصاص یافته است. این روایات از این نوع است که آن حضرت فرمود که آیه‌الکرسی را یک‌بار بخواند، خداوند هزار امر ناخوشایند دنیوی را از او باز می‌دارد که فقر ساده‌ترین آن‌هاست و هزار امر ناخوشایند اخروی را هم از او باز می‌دارد که عذاب قبر، ساده‌ترین آن‌هاست.

۲-  روایات تفسیری

بخش قابل توجهی از روایات قرآنی که از امام باقر، نقل شده به تفسیر آیات قرآن اختصاص یافته است. با تفحصی که به عمل آمده از میان تمام سوره‌های قرآن، برخی آیات در بیش از ۹۵ سوره در این روایات مورد توجه قرار گرفته‌اند و درباره آن‌ها مطالب تفسیری مطرح شده است. این روایات را نیز می‌توان بر اساس موضوعات آن‌ها به چند بخش تقسیم نمود.

الف : بخشی از این روایات که به تفسیر آیات قرآن پرداخته اند، مباحث تاریخی را بازگو کرده‌اند، مانند: آن‌چه امام محمد باقر در پاسخ به پرسش زراره از آیه شریفه اتعجل فیها من یفسد فیها و یسفک الدما» فرمودند که درباره خلقت آدم و ماجرای هبوط ایشان و نیز بیان چگونگی سنت‌شدن سعی بین صفا و مروه می‌باشد.

ب : بخشی از این روایات، روایاتی هستند که به تفسیر آیات اعتقادی پرداخته‌اند مانند این روایت که امام باقر، در مورد برداشت نادرست برخی شامیان از آیه لیس کمثله شی‌ء و هوالسمیع‌البصیر» خطاب به جابر، فرمود: ای جابر همانا خداوند تبارک و تعالی شبیه و همانندی ندارد برتر از اوصاف وصف‌کنندگان است و عظیم‌تر از اوهام، توهم‌کنندگان است و از چشم نگاه‌کنندگان پوشیده است.

ج : بخشی از روایات، روایاتی است که به بیان احکام فقهی آیات قرآن‌کریم پرداخته‌اند، روایت زراره از جمله این روایات است که می‌گوید: از امام باقر، درباره آیه ذلک لمن لم یکن اهله حاضری المسجد الحرام» پرسیدم حضرت فرمود: این برای اهل مکه است که تمتع ندارند و عمره هم بر آن‌ها نیست. گفتم حد آن چه مقدار است؟ فرمود: ۴۸ میل از نواحی مکه .

در روایتی دیگر نیز زراره از آن حضرت درباره نمازهای واجب و نام آن‌ها در نماز پرسید. امام با استفاده از آیه اقم الصلاه لدلوک الشمس الی غسق الیل» می‌فرماید: دلوک یعنی هنگام زوال خورشید یعنی بین زوال تا نصف شب چهار نماز خوانده می‌شود که نام آن‌ها و وقت‌شان معین شده است.

چنان که پیداست امام باقر، در این روایات فرمایشات خویش را به آیات قرآن مستند کرده‌ است که نشان از تسلط ایشان به آیات قرآن‌‌کریم است.

۳-  روایات تاویل قرآن

از دیدگاه امام محمد باقر، قرآن دارای ظاهر و باطن است. جابر بن یزید جعفی، می‌گوید: از تفسیر آیه‌ای از قرآن را از آن حضرت پرسیدم. امام جوابی دادند بعدها که دوباره در مورد همان آیه پرسیدم چیز دیگری فرمود علت تفاوت را پرسیدم، فرمود: ای جابر براستی قرآن دارای باطنی است و برای باطن آن نیز باطنی و دارای ظاهری است و برای ظاهر آن نیز ظاهری است. این گونه است که روایات نیز متعددند. نکته حائز اهمیت در این باره این است که بیش‌تر این تاویل‌ها در عرصه امام‌شناسی و اثبات جانشینی امام علی و اهل بیت علیه‌السلام صورت گرفته است. برای نمونه به چند مورد اشاره می‌کنیم، امام در بیان معنای باطنی آیه الله ولی الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات الی النور» می‌فرماید منظور از کفر به ایمان در آمده‌اند؛ این است که به ولایت علی بن ابی طالب علیه‌السلام در آمده‌اند.

همچنین در تاویل آیه و لئن قتلتم فی سبیل‌الله او متم لمغفره من‌الله و رحمه خیر مما یجمعون» فرمود آیا می‌دانید راه خدا چیست؟ راه خدا علی و ذریه او هستند هر که بر ولایت علی علیه‌السلام کشته شود، در راه خدا کشته شده است و هر که بر این ولایت بمیرد؛ در راه خدا مرده است.

در روایتی دیگر جابر از آیه افکلما جاء کم رسول بما لا تهوی انفسکم استکبرتم ففریقا کذبتم و فریقا تقتلون» پرسید و امام در پاسخ فرمود: این مثل موسی و رسولان بعد از اوست که خداوند برای امت محمد، به کار برده است. یعنی اگر محمد با چیزی که خوشایند شما نیست، به نزد شما آمد، یعنی ولایت علی علیه‌السلام پس گروهی از آل محمد آن را تکذیب کردید و گروهی هم با ایشان قتال نمودید. امام فرمود، این تفسیر باطنی این آیه است.

۴-  قرآن؛ معیار سنجش

بخشی از روایاتی که از امام باقر نقل شده، آن دسته از روایاتی هستند که در آن‌ها قرآن به عنوان معیار سنجش دیگر بیانات دینی معرف شده است. از آن حضرت روایت شده است که فرمود از غیر خداوند معنا و همدمی نخواهید که در این صورت مومن نخواهید بود. همانا هر سبب و نسب و قرابتی و بدعت و شبهه‌ای از بین خواهد رفت، مگر آن‌که به وسیله قرآن‌کریم ثابت شده باشد.

آن حضرت به نقل از امام علی علیه‌السلام، فرمود : برای هر حقی، حقیقتی است و بر هر ثوابی نوری، پس آن‌چه موافق کتاب خداست؛ به آن عمل کنید و آن‌چه مخالف آن است؛ وانهید.

۵-  استدلال بر مبنای قرآن

در روایات رسیده از امام باقر، روایاتی وجود دارد که مبنای دیدگاه‌های آن حضرت قرار گرفته است. برخی از این روایات در احتجاجات و مناظرات آن حضرت به کار رفته‌اند و برخی در بیان دیگر موضوعات به کار رفته‌اند. این سخن امام که در پاسخ به شبهه‌ای در آیه و من کان فی هذه اعمی فهو فی الاخره اعمی اضل سبیل» فرمود: آن کس که آفرینش آسمان و زمین آمد و شد روز و شب گردش افلاک و نشانه‌های حیرت‌انگیز خداوند او را به وجود موجودی برتر از همه این مخلوقات راهنمایی نکند در آخرت نیز همین گونه خواهد بود.

در نمونه‌ای دیگر از حضرت نقل شده است که فرمود، خداوند متعال به مومنان سه ویژگی عطا فرموده است عزت در دنیا، رستگاری در آخرت و هیبت و ترس در دل ظالمان. سپس حضرت با اشاره به آیه و لله العزه و لرسوله و للمومنین و لکن المنافقین لا یعملون و آیه قد افلح المومنون» منشاء کلام‌شان را معین کردند.

حضرت در بیانی دیگر با استدلال به آیه قل ان کنتم تحبون‌الله فاتعبونی یحبیکم‌الله و یغفرلکم ذنوبکم و الله غفور رحیم»، فرمود: آیا دین جز حب و بغض چیزی دیگر است؟

آن حضرت در پاسخ به پرسشی درباره این‌که آیا قرائت قرآن بهتر است یا دعا؟ فرمود: دعا بهتر است و سپس به آیه قل ما یعبوا بکم ربی لو لا دعاوکم» استدلال کرد.

۶-  جنبه قرآنی دعا

برخی از روایات رسیده از امام محمد باقر علیه‌السلام، آن دسته از روایاتی هستند که به جنبه دعای آیات قرآن اشاره دارد. مانند این‌که آن حضرت فرمود: کسی که در سوره ص را بخواند؛ خداوند خیر دنیا و آخرت را نصیبش می‌گرداند و نیز فرمود هنگامی که عزم سفر کردید، دو رکعت نماز گذارید و در رکعت نخست بعد از حمد سوره الرحمن و در رکعت دوم بعد از حمد سوره واقعه را بخوانید.

در برخی از روایات نیز در متن دعا از آیات قرآن‌کریم، استفاده شده است. مانند روایتی که امام از پیامبر اکرم، نقل کرده که فرمود: هنگامی که خواستید بر مرکب سوار شوید، بعد از ستایش خدا بگویید سبحان الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین»

آن حضرت در روایتی دیگر فرمود: هنگامی که خواستید در جایی بنشینید این آیه را بخوانید و قل رب انزلنی منزلاً مبارکا و انت خیر المنزلین»

سخن پایانی

آن‌چه در این نوشته آمد، تنها بخشی کوچک از فرمایشات امام محمد باقر است که در آن‌ها قرآن‌کریم نقش اساسی دارد، بی‌شک بررسی تمام موارد نیازمند مجالی وسیع‌تر است تا همراهی عینی قرآن و اهل بیت علیه‌السلام هر چه بیش‌تر نشان داده شود که خود مهر تایید بر حقانیت اندیشه و سیره امامان معصوم علیه‌السلام می‌باشد.